Mahfi Eğilmez
Cari Fiyatlarla (CF) yani enflasyonu da içerecek formda hesaplanan Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYH) bir ülkede yerleşik üretim üniteleri (kişiler, şirketler, kamu kısmı kuruluşları) tarafından bir devirde (üç ay, altı ay yahut bir yıl) üretilen kesin mal ve hizmetlerin yarattığı katma pahanın cari fiyatlar cinsinden ölçülen piyasa bedellerinin toplamını tabir eder. Bu biçimde ulusal para cinsinden hesaplanan GSYH CF (sadece GSYH denildiğinde de GSYH CF manasına gelir) yıllık ortalama dolar kuruna bölünerek dolar cinsinden GSYH’ye ulaşılır. Ülkelerin zenginliği, ekonomik gücü vb. üzere hususlar için memleketler arası karşılaştırmalarda başvurulan ölçü budur. Hatta pek çok kişi ülkenin GSYH’sini ulusal para cinsinden bilmez dolar cinsinden bilir. GSYH’yi ulusal paradan dolara çevirmedeki en önemli problem dolar kurunun piyasa fiyatını yansıtıp yansıtmadığı sıkıntısıdır. Şayet dolar kuruna müdahale kelam mevzusuysa dolar cinsinden GSYH gerçek durumdan farklı çıkar.
GSYH’nin dolara çevrilmesinde bizim üzere dolarizasyona açık, enflasyonu yüksek ve kura müdahale eden ülkelerde önemli sıkıntılardan en değerlisi yıllık ortalama enflasyon (ya da GSYH zımni deflatörü) ile yıllık ortalama dolar kuru değişimi ortasındaki farklılıktan kaynaklanır. Şayet enflasyon artış oranıyla kurdaki değişim oranı birebir ise bu çevirmede sorun yok demektir. Buna karşılık şayet enflasyon artışı, kur değişiminden yüksekse dolar cinsinden GSYH olması gerekenden fazla görünür. Bunu Türkiye örneğiyle açıklamaya çalışayım: Türkiye’nin 2023 yılında ortalama enflasyonu (GSYH zımni deflatörü) yüzde 67,5 ve cari fiyatlarla GSYH’si 26.276,3 milyar TL’dir. Tıpkı yılın ortalama dolar kuru 23,5 ve dolar cinsinden GSYH’si 1.119 milyar dolar, kişi başına geliri de 13.110 dolardır. Şayet dolar kuru, enflasyonla tıpkı oranda artmış olsaydı 23,5 değil 27,6 olacak, buna nazaran GSYH 1.119 milyar değil 952 milyar dolar, kişi başına gelir de 13.110 dolar değil 11.154 dolar çıkacaktı. Demek ki dolar kurundaki değişim enflasyondaki artışın altında kaldığında GSYH ve kişi başına gelir dolar cinsinden olması gerekenin üzerinde çıkıyor. Bizde dolar kurunun baskılanmasının kıymetli nedenlerinden birisi enflasyonu denetlemekse başkası de GSYH ve ferdî geliri olduğundan yüksek göstermektir.
GSYH hesaplamalarında bir de kayıt dışılık sorunu var. Şayet iktisatta mesela yüzde 20 kayıt dışılık kelam mevzusuysa GSYH gerçeğe nazaran yüzde 25 eksik hesaplanıyor demektir (yüzde 20 kayıt dışılık kelam hususuysa GSYH, olması gerek 100 ünite yerine 80 ünite olarak hesaplanmış demektir. Bunu olması gereken 100 üniteye tamamlamak için 1,25 ile çarpmak gerekir.) Tekrar Türkiye örneğine dönelim ve diyelim ki dolar kuru enflasyonla paralel hareket etmiş ve 2023 yılında GSYH 952 milyar dolar olarak hesaplanmış olsun. Türkiye’de kayıt dışı iktisat GSYH’nin yüzde 20’si büyüklüğündeyse gerçekte olması gereken GSYH’nin (952 x 1,25 =) 1.190 milyar dolar ve kişi başına gelirin ise 13.942 dolar olması gerekecekti. Bu meblağlar, açıklanan 1.119 milyar dolarlık GSYH ve 13.110 dolarlık kişi başına gelir meblağlarına hayli yakındır. Demek ki bizde kayıt dışı büyüklüğü hesaba katamadığımız için ortaya çıkan eksiklik, dolar kuru değişikliğinin baskılanarak enflasyonun altında tutulması sonucu dolaylı yoldan hesaba katılmış oluyor. Yani hesabın eğrisi, doğrusuna aşağı üst denk gelmiş görünüyor.
GSYH, cari fiyatlarla (CF) ölçüldüğü üzere bir de satın alma gücü paritesiyle (SGP) ölçülür. SGP, ABD ya da OECD üzere baz alınan yerdeki mal ve hizmetlerin oluşturduğu bir sepetin çoklukla dolar cinsinden bedelini gösteren bir ölçüdür. Bu sepet ekseriyetle bütün mal ve hizmetleri kapsar. Bu mal ve hizmetlerin öteki ülkelerdeki pahası dolar cinsinden bulunur ve bu, SGP ismi altında dönüştürme ölçüsü olarak kullanılır.
Türkiye, 2023 yılı prestijiyle, GSYH CF’ye nazaran dünyada 18’inci sırada yer alırken GSYH SGP’ye nazaran 11’inci sırada bulunuyor. Buna nazaran Türkiye, GSYH CF sıralamasında İtalya, İspanya, Avustralya, Güney Kore’den epey gerideyken GSYH SGP sıralamasında bu ülkelerin hepsini geçmiş görünüyor.
Türkiye’nin CF ve SGP cinsinden GSYH ve kişi başına gelir dataları ile OECD ülkeleri ortasında SGP endeksi olarak kullanılan OECD fiyat seviyesi endeksine nazaran Türkiye’nin durumu aşağıdaki tabloda gösteriliyor (Kaynak: TÜİK, Dönemsel Gayrı Safi yurtiçi Hasıla, 31 Mayıs 2024, TÜİK, Satın alma Gücü Paritesi Süreksiz Sonuçları 2023, Haber Bülteni, 21 Haziran 2024.)
Bu tablonun son sırasında yer alan OECD fiyat seviyesi endeksi OECD çerçevesinde yer alan 38 ülke için hesaplanan bir endekstir. Bir ülkenin fiyat seviyesi endeksi, 100’den büyük ise bu ülke OECD ortalamasına nazaran değerli, 100’den küçük ise OECD ortalamasına nazaran ucuz demektir. Türkiye’nin 2023 yılında fiili ferdî tüketime ait fiyat seviyesi endeksi 39 olduğuna nazaran bu, OECD ülkeleri genelinde ortalama 100 dolar karşılığı satın alınan tıpkı mal ve hizmet sepetinin Türkiye’de 39 dolar karşılığı Türk Lirası ile satın alınabileceği manasına geliyor.
Bu sorunun karşılığını verebilmek için GSYH’deki hizmetler kesitinin hissesine ve hizmetler için yapılan ödemelere yakından bakmamız gerekiyor. Bizim GSYH’mizin yüzde 62’si hizmetler kesitinden oluşuyor. Bu oran OECD ülkeleri ortalamasından farklı değil. Kabaca OECD ülkelerinde de hizmetler kesitinin GSYH’deki hissesi yüzde 60’lar dolayında bulunuyor. Buna karşılık hizmetler, bizde OECD ülkelerine nazaran çok daha ucuz fiyatlanıyor. Bu tezimizin doğruluğu test etmenin en kolay yolu taban fiyat ödemelerini karşılaştırmaktan geçiyor: 2024 yılbaşında Türkiye, Avrupa’da en düşük minimum fiyata sahip 5 ülkeden birisi pozisyonunda bulunuyor (diğerleri: Sırbistan, Karadağ, Bulgaristan, Arnavutluk.) Emeğin elde ettiği gelirin, üretim faktörlerinin elde ettiği gelirler temel alınarak hesaplanan GSYH içindeki hissesinin düşüklüğü de birebir durumun bir diğer göstergesi olarak karşımıza çıkıyor. 2021 yılı sonuçlarına nazaran Türkiye’nin de üyesi olduğu OECD ülkelerinde ortalama olarak emeğin GSYH içindeki hissesi yüzde 57 olarak ölçülmüşken tıpkı yıl Türkiye’de bu hisse yüzde 32 olarak hesaplanmış bulunuyor. Bu da bize hizmet kesitinin GSYH’nin yüzde 62’sini üretmesine karşılık o üretimden aldığı hissenin, verdiği katkının fakat yarısı kadar olduğunu gösteriyor. Bize benzeyen ülkelerde de durum farklı değil. Türkiye’de ve bizim üzere hizmet bölümünü düşük fiyatlandıran ülkelerde SGP’ye nazaran GSYH ve SGP’ye nazaran kişi başına gelir olması gerekenin çok üzerinde çıkıyor.
SGP’ye nazaran hesaplanan GSYH’nin doğruya yakın sonucu gösterdiği ekonomiler emek gelirlerinin hizmetler kesimi büyüklüğüyle daha dengeli olduğu, parasının iç ve dış bedel kaybı ortasında büyük farklar bulunmayan, dolarizasyon tesiri altında olmayan gelişmiş ülkelerdir. Hasebiyle bu hesaplama o ülkeler için manalı sonuçlar verebilir. Buna karşılık bizim üzere bu şartları taşımayan ülkeler açısından GSYH SGP mutlaka aldatıcı sonuçlar veren bir hesaplama biçimidir.
Gelişmekte olan ülkelerin, ülkelerinde emeğin düşük fiyatlandırılması sonucu SGP hesaplamasıyla yüksek çıkan GSYH ve kişi başına gelirle övünmeleri ise traji-komik bir durumu yansıtıyor.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır