Geçen hafta baba-kız mükemmel bir mavi seyahat yaptık. Babam 92 yaşında ve Ege’nin koylarının ona yeni bir yaşama sevinci kattığına şahit oldum. Dostlarım bilir. Her gün Instagram’da paylaşımlarda güzel bir kıssa anlatıyorum. Lakin ne yazık ki bugünlerde, Instagram yasaklı olduğu için bu bahtı yakalayamadım. Yakalasaydım, tahminen Ege’nin hoşluklarını sizinle ve bütün dünya ile paylaşma fırsatı bulurdum.
Ben, Instagram’ın yasaklanmasını paylaşımlarım açısından sorun etmiyorum. Lakin dijital bir dünyadayız ve “yasaklar” üzerine, mavi seyahat boyunca düşünme fırsatı buldum. İşte bunu paylaşma muhtaçlığı hissettim.
Yasaklar konusunda, temel kanaatim şudur: Memleketler arası çapta kullanılan bir toplumsal medya platformunu engellemek, günümüzün global irtibat çağında stratejik bir yanılgıdır. Bu cins bir aksiyon, adeta çağdaş bir bağlantı rekabetinde en tesirli araçtan kendini yoksun bırakmak üzeredir. Dahası, bu türlü bir karar, ülkenin milletlerarası saygınlığına ve güvenilirliğine önemli ziyan veriyor ve onu çağdaş dünyadan izole ediyor. Bu nedenle, bu tıp kısıtlayıcı siyasetlerin bir an evvel gözden geçirilmesi ve düzeltilmesi, ülkenin çıkarları açısından büyük ehemmiyet taşıyor.
Yasaklar kime yarıyor?
Düşünce insanları da dijital yasaklarla ilgili tartışmalarını sürdürüyor. Teknoloji eleştirmeni ve müellif Evgeny Morozov, internet özgürlüğünü, demokrasi ile özdeşleştirerek, ‘dijital yasaklar, otokratik rejimlerin gücünü pekiştirmek için kullandığı en tesirli araçlardan biri’ olduğunu söz ediyor.
İletişim deyince birinci akla gelen ve iki ay evvel vefat eden Noam Chomsky, bu cins yasakların ‘güçlü şirketlerin çıkarlarını korumak için kullanılan araçlar’ olduğunu savunuyor. Ranking Dijital Rights’ın yöneticisi Rebecca MacKinnon de benzeri görüşte ve şirketlerle hükümetlerin iş birliğine dikkat çekiyor: “Teknoloji şirketlerinin hükümetlerle yaptığı iş birliğinin, kullanıcı haklarını direkt etkiliyor” yorumu getiriyor.
Bu yalnızca Türkiye’nin has bir sorun değil. Süratli bir dijital dönüşüm yaşayan, kendini yeni dünyaya uyumlaştıramayan gelişmiş yahut gelişmemiş her ülkenin başındaki karmaşık olgulardan biridir.
Evet, “dijital yasaklar”, ülkelerin internet kullanımını düzenlemek yahut sınırlamak hedefiyle uyguladığı çeşitli kısıtlamaları söz eder. Bu yasaklar, içeriğin filtrelenmesinden, toplumsal medya platformlarının engellenmesine kadar geniş bir yelpazede uygulanıyor. Dijital yasaklar, ülkeden ülkeye farklılık gösterse de çoklukla güvenlik, kültürel, siyasi, ticari yahut teknik sebeplerle hayata geçiriliyor. Birden fazla defa de bu yasaklar, “yasal düzenleme” üzere yumuşatıcı bir tanımla sunuluyor.
Freedom House’un ‘Freedom on the Net 2023’ raporuna nazaran, global internet özgürlüğü 13. yıldır üst üste geriliyor. Rapor, 70 ülkenin incelendiği ve bunların yüzde 57’sinde internet özgürlüğünün azaldığını gösteriyor. Bu, dijital yasakların ve kısıtlamaların giderek yaygınlaştığını gösteren değerli bir datadır.
Dijital yasakların global örnekleri
2024’te ABD Kongresi, yapay zekâ kullanımını düzenleyen kapsamlı bir yasa çıkardı. Bu yasa, bilhassa deepfake teknolojisi (birinin ses ve imajını yapay zekâ uygulamaları ile taklit edilmesi) ve otonom sistemlerin kullanımı konusunda sıkı kurallar getirdi. Bu yılın en büyük yasaklama haberi de yeniden ABD’den geldi. TikTok’a yönelik potansiyel yasaklar, ABD hükümetinin yabancı menşeli uygulamalara karşı sıkı bir halini ortaya koyuyor. TikTok’un yasaklanması, sadece bu platformu değil, misal uygulamaları da etkileyeceğini önümüzdeki süreçte göreceğiz. Meselâ, Florida eyaletinde 14 yaş altı çocukların toplumsal medya kullanımını yasaklayan bir düzenleme getirildi bile.
TikTok, Çin menşeli olduğu için, karşı ataklar de gelmeye devam ediyor. Eski lider Donald Trump devrinde başlayan Çin’in dijital yükselişini engelleme atakları, Joe Biden periyodunda TikTok üzere farklı engelleme ve yasaklar ile devam ediyor.
Kuralcılığı ile bilinen Avrupa Birliği (AB) “yasal düzenlemeler” bağlamında pek çok kısıtlama getiriyor. Ayrıyeten büyük cezalar da kesiyor. AB, Dijital Pazarlar Yasası ve Dijital Hizmetler Yasası’nı yürürlüğe soktu. Bu yasalar, büyük teknoloji şirketlerinin pazardaki güçlerini sınırlamayı ve tüketici refahını müdafaayı amaçlayarak yürürlüğe konuluyor. Ayrıyeten, yapay zekâ kullanımına ait getirilen düzenlemeler, şeffaflık ve etik kullanım prensiplerini vurguluyor. Bu yasalar, rekabetçi bir dijital ortam oluşturma potansiyeli taşısa da kimi uzmanlar tarafından inovasyonu sınırlayabileceği ve küçük işletmelerin büyümesini engelleyebileceği gerekçesiyle eleştiriliyor.
Ekonomist ve inavasyon iktisadı uzmanı Mariana Mazzucato, bu çeşit düzenlemelerin ‘devlet müdahalesinin inovasyonu teşvik etmek için nasıl kullanılabileceğine dair değerli bir örnek’ olduğunu belirtiyor. Yasaklama için değil, teşvik için düzenleme yapılmalıdır.
Çin Seddi’nin (Büyük Duvar) gerisinde tam neler olduğunu bilemiyoruz. Çin, Büyük Güvenlik Duvarı (Great Firewall) aracılığıyla interneti sıkı bir biçimde denetleyerek Google, Facebook ve Twitter üzere platformlara erişimi engelliyor. Toplumsal medya içeriği üzerinde sıkı bir sansür uyguluyor. Yeniden yakınlarda Çin hükümeti, metaverse platformlarına yönelik sıkı düzenlemeler getirdi, sanal dünyalardaki içerikleri ve etkileşimleri sıkı bir halde denetlemeye başladı. İnsan hakları aktivisti Ai Weiwei, Çin’in internet sansürünü ‘yaratıcılığı öldüren ve toplumu baskı altında tutan bir sistem’ olarak tanımlıyor.
Bir öteki dev Hindistan da saklılık ve güvenlik tasaları nedeniyle TikTok ve WeChat üzere Çin menşeli uygulamaları yasakladı. Bu yasaklar, başka ülkelerde de misal kısıtlamaların önünü açabilir. Ayrıyeten Hindistan, bu yıl içinde, tüm vatandaşlarının şahsî bilgilerinin ülke sonları içinde depolanmasını mecburî kılan bir yasa çıkardı.
Çocuk istismarına geçit yok!
Türkiye’de Instagram’a uygulanan yasakların gibisi farklı platformlar için de yaşandı. Toplumsal Medya Yasası kapsamında toplumsal medya platformlarına ofis açma ve vergi ödeme mecburiliği getirildi. Ayrıyeten, YouTube, Wikipedia ve Twitter üzere platformlar geçmişte erişim pürüzleriyle karşılaştı. Roblox’un erişime engellenmesi, çocukların istismarına neden olabilecek içerikler barındırdığı gerekçesiyle gerçekleşmişti.
Çocuk istismarına müsaade verecek hiçbir uygulamaya geçit verilmemelidir. Kimi ebeveyn kümeleri ve çocuk hakları savunucuları, toplumsal medya platformlarının çocuklar üzerindeki olumsuz tesirlerini münasebet göstererek haklı olarak kısıtlamaları destekliyor. Amerikan Pediatri Akademisi Lideri Dr. Emily Oster da bunlardan biri: ‘Kontrolsüz toplumsal medya kullanımı, çocukların zihinsel sıhhatini ve gelişimini tehdit ediyor. Kimi kısıtlamalar, çocuklarımızı korumak için gerekli olabilir’.
Çin ile Batı ortasında yaşanan karşılıklı yasaklamaların bir gibisi Rusya ile de yaşanıyor. Bilhassa Ukrayna ile savaşlarından sonra bu süreç hızlandı. VKontakte üzere toplumsal medya platformlarına sansür uygulayan Rusya Telegram’ı yasakladı: Fakat kullanıcılar, pek çok ülkede olduğu üzere bu yasağı da VPN ile erişim sağlayarak atlatıyorlar. Esasen bu yasakların, dijital dünyadaki anlamsızlığı, bu tıp tahlillerle başka bir boyut kazanıyor.
Başka örnekler de var:
-
İran, 2022’de Mahsa Amini’nin vefatının akabinde başlayan protestolar sırasında, hükümet internet erişimini önemli formda kısıtladı ve toplumsal medya platformlarını engelledi.
-
Myanmar, 2021 askeri darbesinden sonra ülkede toplumsal medya platformları ve internet erişimi geniş çapta kısıtlandı.
-
Nijerya’da 2021’de hükümet, Twitter’ı ülke genelinde 7 ay boyunca yasakladı.
Dijital yasakların geleceği
Unutmayalım, dijital yasakların geleceği, ülkelerin iç ve dış siyaset dinamiklerine, teknoloji gelişmelerine ve milletlerarası alakalara bağlı olarak şekilleniyor. Bilhassa büyük teknoloji şirketlerinin güçlerinin sınırlanması ve data güvenliğine yönelik artan telaşlar, dijital yasakların daha da yaygınlaşmasına neden olabilir.
Bazı hükümetler ve güvenlik uzmanları, yabancı uygulamaların ve platformların ulusal güvenliğe tehdit oluşturabileceğini savunuyor. Örneğin, eski ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı John Bolton, ‘Yabancı teknoloji şirketlerinin denetimsiz faaliyetleri, ülkemizin kritik altyapısını ve vatandaşlarımızın şahsî bilgilerini risk altına sokuyor’ biçiminde bir açıklama yapmıştı.
Bazı ebeveyn kümeleri ve çocuk hakları savunucuları, toplumsal medya platformlarının çocuklar üzerindeki olumsuz tesirlerini münasebet göstererek kısıtlamaları destekliyor. Meselâ, Amerikan Pediatri Akademisi Lideri Dr. Emily Oster, ‘Kontrolsüz toplumsal medya kullanımı, çocukların zihinsel sıhhatini ve gelişimini tehdit ediyor” diyerek çocuklarımızı korumak için birtakım kısıtlamaların olması gerektiğine dikkat çekiyor.
Dijital yasakların, etkileyebileceği en önemli alanları şöyle sıralayabiliriz:
Çeşitliliğin, çok kültürlülüğün yaşandığı global bir zamandayız. Dijital yasaklar, bilgiye erişimi kısıtlayabilir ve söz özgürlüğünü engelleyebilir. Sansür, farklı görüşlerin tabir edilmesini zorlaştırabilir ve toplumsal tartışmaları daraltabilir.
Sosyal medya platformlarına ve dijital hizmetlere getirilen kısıtlamalar, çevrimiçi ticareti, reklamcılığı ve e-ticareti olumsuz etkiliyor. Instagram ile oluşan maddi kayıplarla ilgili pek çok bilgi paylaşıldı. Global yasaklarda bu sayılar yüzlerce kat olabiliyor. Bilhassa dijital teşebbüsçüler ve küçük işletmeler, bu yasaklardan direkt etkilenebilir. Top10VPN’in araştırmasına nazaran, 2022 yılında internet kesintileri ve toplumsal medya kısıtlamaları global iktisada 23,79 milyar dolar ziyan verdi. Bu, dijital yasakların ekonomik maliyetinin ne kadar büyük olabileceğini gösteriyor.
İnternet sansürü ve yasakları, yenilikçi fikirlerin ve teknolojilerin yayılmasını zorlaştırabilir. Teknolojik ilerleme ve inovasyonun engellenmesi, toplumsal gelişmeleri de yavaşlatabilir. Buna karşılık, Starlink üzere uydu internet sistemleri, klâsik internet altyapısına bağımlılığı azaltarak birtakım ülkelerde internet yasaklarını bypass etme potansiyeli sunuyor. Bu, gelecekte dijital yasakları daha geniş açılardan bakmamız gerektiğinin bir işaretidir.
Sansür, eğitim, sıhhat ve kültürel gelişme üzere alanlarda bilgi akışını sınırlayarak toplumsal refahı olumsuz etkileyebilir.
VPN üzere alternatif prosedürlerin kullanımı, kapalılık meselelerine yol açabilir ve şahsî dataların korunmasını zorlaştırabilir.
Dijital dünya ve etik ilkeler
Ülkeler, AI teknolojilerinin kullanımını düzenlemek için yeni yasalar çıkarıyor. Bu, inovasyonu yavaşlatma potansiyeli taşırken, etik kullanımı teşvik edebilir.
Birçok ülke, kripto paraları yasaklama yahut sıkı bir halde düzenleme yoluna gidiyor. Bu, finansal özgürlük ve dijital iktisat üzerinde kıymetli tesirlere sahip olabilir.
Giderek daha fazla ülke, vatandaşlarının datalarının ülke içinde depolanmasını zarurî kılıyor. Bu, küresel internet yapısını değiştirebilir ve ‘splinternet’ (internetin coğrafik ve ticari hudutlara nazaran parçalanması) oluşumuna katkıda bulunabilir.
Bu ek bilgiler, dijital yasakların global tesirlerini ve gelecekteki potansiyel sonuçlarını daha geniş bir perspektiften değerlendirmemize yardımcı olabilir. Mevzu hakkında daha spesifik bilgiler yahut tahliller isterseniz, lütfen belirtin.
AB üzere Türkiye de, dijital medya ve yapay zeka teknolojilerinin etik kullanımına yönelik yasal düzenlemeler getirme süreci yaşıyor. Bilgi kapalılığı, hesap verebilirlik, şeffaflık, insan nezareti ve ayrımcılık yapmama üzere etik prensipler, yapay zeka sistemlerinin inançlı ve adil kullanımını sağlamayı amaçlıyor. Türkiye, memleketler arası standartlarla uyumlu yasal çerçeveler oluşturarak, bu teknolojilerin toplumsal tesirlerini dengelemeyi hedefliyor. Sonuçlarını daima bir arada göreceğiz.
“Yasak” sözü beğenilen değil. Uygar dünya, bu olgudan kurtulmalıdır. Dijital yasaklar, ülkelerin çeşitli münasebetlerle internet kullanımını düzenlemesine yönelik uygulanıyor. Ne yazık ki, dijital yasaklar tekrar dijital maharetlerle aşılabiliyor. Yapay zekâ uygulamalarıyla, uydu internet hizmetleriyle önümüzdeki süreçte farklı durumlar bizi bekliyor olabilir. Bu bağlamda acil bir vizyon geliştirilmesi gerekiyor. Burada 10 yılı aşkındır dillendirilen “yerli toplumsal medyamız olmalı” yaklaşımı, birden fazla kişi üzere beni de tatmin etmiyor.
Küresel bir dünyada, global tahlillere odaklanmamız gerekiyor. İnsan haklarına ve onuruna yakışan bir yaklaşımımız olmalıdır.
Linkedln
X
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen muharrirlerinin özgün fikirleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio