Dil ve köken tartışmaları: Urartular kimdi?

Kenan Işık*
Bülent Genç*

Urartuların yaşadığı coğrafya, kabaca günümüz Türkiye’sinin doğusunu, İran’ın kuzeybatısını ve Ermenistan’ı kapsıyordu. Bu topraklar tarih boyunca göç, tehcir, işgal, talan, savaş ve katliamlara sahne olmuştur. Beraberinde yağmalar, yasaklar, kayırmalar, fişlemeler, ihbarlar ve infazlar… İbni Haldun’a atfedilen “Coğrafya kaderdir” çıkarımını doğrularcasına Urartu çalışmaları da coğrafyasının bu makus yazgısından nasibini aldı. En başta Urartu çalışmalarının öncüsü Friedrich Eduard Schulz, casus olduğu münasebeti ile 1829’da Başkale civarında öldürüldü. Olağan bu makûs başlangıçla bitmedi Urartoloji’nin diyeti. Hakikaten Urartu mirasının değerli bir kısmı kaçak hafriyatlar, hatta kelamda bilimsel kazılarla adeta yağmalandı. Kaçak kazılarla her gün yok edilen arkeolojik merkezler ve mezarlardan çıkan eserler, 1850’li yıllardan itibaren dünyanın birçok müzesine dağıldı.

Günümüzde de tüm yakıcılığı ile süren bu kaotik durumun tahminen de en değerli nedenlerinden biri Urartu coğrafyasının pozisyonu ve geçirdiği tarihi süreçlerdi. Daha evvelce Osmanlı, Safevi ve Çarlık Rusya ortasında paylaşılan bu topraklar 20. yüzyılla birlikte Sovyetler, Türkiye ve İran ortasında bölündü. Sovyet Ermenistan’ındaki Urartu çalışmaları, 1930’lu yıllardan itibaren Marksist perspektifin de tesiri ile öteki Urartu modüllerine nazaran daha istikrarlı ve bilimsel bir gelişim izledi. Buna rağmen Türkiye’de Orta Anadolu merkezli Hitit, Frig hatta Mustafa Kemal’in özel ilgisi ile Sümer, İran’da ise şahların inisiyatifi ile Pers, Sasani araştırmaları ön plana çıkartıldı. Hem İran hem de Türkiye’deki ulus devlet ve beraberinde yaşanılan coğrafya üzerinden “milli arkeoloji” oluşturma konseptleri, Urartuları uzun müddet görmedi yahut pas geçti. Böylelikle bir müddet için Urartu çalışmaları her ülkede farklı vakitlerde, farklı yaklaşımlarla ve birbirinden kopuk bir biçimde yürütüldü.

Günümüze ulaşan güçlü Urartu mirası, Sümeroloji, Hititoloji üzere enstitüsü, ana bilim kolu olan bilimsel manada kurumsal bir alana da dönüşmedi. Hatta birçok Urartu araştırmacısı uzun yıllar Rusça, Ermenice, Türkçe, Farsça yazılan çalışmalardan lakin Avrupa akademiyası sayesinde haberdar oldu. Bu talihsizliklere karşın ‘Urartu hiç mi sahiplenilmedi?’ diye düşünebiliriz. Olağan ki hayır, Urartu sahiplenildi hatta yapılan bilimsel atışmalar ve imalara bakarsak paylaşılamadı. Çünkü Urartular bilhassa lisan ve etnik kökenleri üzerinden vakit zaman şimdiki politik sorun ve çekişmelerin öznesi haline getirildi. Bu etnik-coğrafik-politik çatışmalar Urartu ve Urartuloji’nin gelişimini kıymetli ölçüde etkiledi. Bu bağlamda Urartu mirasının hakikat temelde tanınması, korunması ve geleceğe transferinden fazla bilhassa Urartuca ve Urartuların kökeni ile ilgili tartışmaların daha büyük ilgi uyandırdığını görüyoruz. Bu politik yaklaşımların yanında elbette bir halde Urartu’yu merak edip soran hafriyat çalışanı, öğrencisi, köylüsü hepimize denk gelmiştir. Ayrıyeten her bölümden sıklıkla duyduğumuz sorular: Urartular hangi lisanı konuşuyordu? Urartular kimlerin atasıdır?

URARTULAR HANGİ LİSANI KONUŞUYORDU?

Aslında Urartuların lisanı ve bunun üzerinden etnik kökeni ile ilgili tezler daha Ortaçağ’dan itibaren karşımıza çıkar. Ermeni tarih yazımının öncüsü Movses Xorenatsi (MS.410– 490) Ermenistan Tarihi yapıtında, Urartulara ilişkin üzeri yazılı yüksek taş sütunların Armenia Hükümdarı Orta ve aşığı Asurlu Semiramis periyodundan kaldığını belirtmiştir. Sonuca bakılırsa Ara-Semiramis efsanesindekiler üzere göndermeler Urartu yazıtlarının Ortaçağ boyunca Ermenilerce sahiplenilmesi ve beraberinde korunmalarını da sağlamıştır. Zira onlara nazaran bu anlaşılmayan yazılar Büyük Hayk’tan kalma idi. Böylelikle birtakım istisnalar dışında birden fazla Urartu yazıtı tahrip edilmeden, ekseriyetle kilise ve manastırlarda yapı taşı, hatta birçoğu Urartuca yazısına dokunulmadan Haçkar (mezartaşı) olarak kullanıldı. Efsanelerin ötesinde Urartuca ile ilgili birinci bilimsel çalışmalar, Alman bilim insanı F. Schulz’un 1827-29 yıllarında Urartu’nun başşehri Van ve etrafını ziyaretinde kopyaladığı yazıtların 1840 yıllarında Avupa’da basılması ile başlamıştır. Schulz’u takiben ünlü doğu bilimci A.H. Layard, 1850 yılında tekrar Van ve etrafından Urartu yazıtlarının kopyalarını çıkarmıştır. Bu kopyaların kıymetli bir kısmı İrlandalı Assurolog E. Hinks tarafından 1847-50 yıllarında çalışıldı. Hinks, Hint-Avrupa ailesine ilişkin bir lisanla karşı karşıya olduğunu zannediyordu. Bilim dünyası, çivi yazısından transkripsiyonu yapılan ama ne söylediğini kimsenin bilmediği bir lisanla karşı karşıyaydı. Bu noktada lisanın tahlili için öncelikle Urartu coğrafyasında yaşayan halkların lisanına başvurulduğunu görüyoruz. Fransız dilbilimci F. Lenormand, 1871’de yayınladığı çalışmasında iddia edilenlerin bilakis Urartucanın Ermenice alakasını reddetmiş, Urartuları lisan hatta etnik olarak Gürcüce ve Gürcistan ile ilişkilendirmiştir. Bu teze karşı Alman lisan bilimci A. D. Mordtmann, 1872-77 yıllarında Urartuca ile Ermenice mukayeseli lisan çalışmalarını yayınladı. Onu takiben J. Sandalgian da 1901’de, bu sefer daha kapsamlı bir Urartuca-Ermenice lisan karşılaştırması yaptı. Bu yarışta bir öbür Fransız dilbilimci L. Robert, 1876 yılında yayınladığı çalışmasında Urartuca’nın semitik lisanlardan biri olduğunu öne sürdü. Tüm bu Avrupa merkezli yapılan Urartucayı günümüz bölge lisanları ile deşifre etme çalışmaları, lisan bilimsel açıdan kabul gören bir sonuca ulaşmadı.

Bundan sonra Urartuca metinlerle ilgili birinci önemli trankripsiyon ve çeviri denemeleri, İngiliz dilbilimci A.H. Sayce tarafından 1882 yılından itibaren bir yazı dizisi formunda yayınlandı. Tekrar de Urartuca üzerindeki gizem hala çözülebilmiş değildi. 19. yüzyılın son yıllarında Alman uzmanlardan W. Belck ve C.F.F. Lehmann-Haupt, Urartu coğrafyasının kıymetli bir kısmında araştırma seyahatleri düzenlediler. Bilhassa yazıt odaklı yaptıkları bu seyahatlerde evvelden keşfedilmiş yahut kendilerinin yeni tespit ettiği Urartu yazıtlarını 1892-1900 yılları içinde yayınlandılar.

AYNI LİSAN AİLESİ, FARKLI LİSANLAR: URARTUCA VE HURRİCE

Sayıları her geçen gün artan ve transkripsiyonu yapılan yazıtlara karşın Urartuca üzerindeki sır perdesi, 20. yüzyılın başlarından itibaren Hitit başşehri Boğazköy’deki tabletlerin keşfi ve deşifre edilmesi ile karşımıza çıkan bir öbür meyyit lisan olan Hurrice ile biraz aralandı. Zira Urartucaya bildiğimiz en yakın lisan Hurrice idi. Hurrice, söz kökenleri ve gramatik yapısı olarak Urartuca üzerinde çalışma formülümüzü belirlerken, bu benzerlik ve paralellikler farklı tartışmaları da beraberinde getirdi. Alman dilbilimci A. Goetze 1957 yılındaki çalışmasında, Urartucanın daha MÖ 2000 yıllarının başlarından itibaren Kafkaslardan Mezopotamya’ya kadar konuşulan Hurricenin geç bir diyalekti olduğunu öne sürdü. Buna rağmen detaylı bir Hurri-Urartu lisan karşılaştırması yapan Sovyet lisan alımı I.M. Diakonoff 1957 yılında, Amerikalı W.C. Benedict ise 1960’ta Urartuca ile Hurricenin ortak bir atadan ayrılan farklı lisanlar olduğunu öne sürdüler. Bu görüş hala geçerliliğini korumaktadır. Hakikaten Alman Hurrice uzmanı G. Wilhelm 1988’de, Urartucadaki kimi gramatik özelliklerin Hurricede olmadığını yahut vakitle kaybolduğunu açıkladı.

Burada ulaşılan sonuç; Hurrice ve Urartucanın birebir lisan ailesinden lakin farklı lisanlar olmasıydı. Pekala fakat bu denli çalışmaya karşın tekrar tıpkı soru, “Urartuca, günümüzde konuşulan hangi lisanla akraba yahut benzeriydi?” Bu noktada Urartucayı Kafkas lisanları ile açıklama ve ilişkilendirme teşebbüsleri 19. yüzyıldan beri biliniyordu. Bu çalışmalar 20. yüzyılda da sürdü. Örneğin Sovyetlerden Rus dilbilimci I.I. Meşkaninov 1931-1935 yılları ortasında, Gürcü araştırmacı G. Tseretheli, 1939’da Urartucanın, Gürcücenin başını çektiği Kartveli lisanları ile bağlantısını birtakım benzeri dilsel özellikler üzerinden kanıtlamaya çalıştılar. Ama Gürcü yazıt uzmanı G. Melikişvili, en başından beri bu öneriyi reddetti.

Bu hususta yeni jenerasyon Ermeni araştırmacılarından da farklı teklifler geldi. Örneğin G.K. Kapantsyan (1975), Ermenice’nin Hint-Avrupa lisanları ortasındaki özel pozisyonundan hareketle Urartuca’nın alt katmanına ilişkin hybrid (melez) bir lisan olduğunu öne sürdü. V.Sarkisyan ise 1988’de bugün İspanya ve Fransa ortasında çok az bir bölgede konuşulan Baskça, Urartuca ve Ermenice’yi karşılaştırarak 3 lisanın birebir kökten olduğunu argüman etti. Son olarak R. İshakhanyan 1994’de farklı bir yaklaşımla, Urartu yazıtlarında kullanılan lisan ile halkın konuştuğu lisanın farklı lisanlar olduğunu, yazıtlardaki lisanın periyodu itibariyle bir meyyit lisan olan “Geç Hurrice” olduğunu savundu. Ermeni araştırmacıların Urartuca ile ilgili araştırmaları Türk Assurulog K. Balkan’ı karşı bir tez ortaya atmaya sevk etmişe benziyor. Balkan yazısında, Urartucanın tez edildiği üzere Ermenice ile bir alakasının olmadığını, tersine bitişken yapısından ötürü en yakın benzerinin Türkçe olduğunu sav etti. Her iki lisanın bitişken özelliği Türk akademisyenler tarafından daima vurgulandı. Hatta Urartuca’nın Türkçe ile birlikte Ural-Altay lisan ailesine ilişkin olduğunu öne süren bir tez, 2005 yılında Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi’nde savunulmuştur.

Tüm bu görüş ve teklifler bir tarafa, Urartu lisanının kökeni ve ilişkin olduğu lisan kümesiyle ilgili günümüzde en sık referans verilen çalışma, Sovyet bilim insanları I.M. Diakonoff ve S.A. Starostin tarafından 1986 yılında yapılmıştır. Bu teze nazaran, Hurri-Urartu lisanları günümüzde Kuzey Kafkasya’da konuşulan Çeçen, Laki, Udi ve Avar lisanlarının mensubu olduğu Doğu Kafkas Lisan kümesine ilişkin dillerdi. Tek bir çalışma sonucu varılan bu tez gerek ses ve morfolojik karşılaştırmalar gerekse de sözlerin etimolojisi üzere dilbilimsel birçok istikametten bilhassa Kafkas lisanları uzmanı R. Smeets’in 1989 yılındaki çalışmasında reddedildi. Buna rağmen Diakonoff-Starostin’in önerisi günümüzde birçok akademik tartışma ve yayında kesin bir bilimsel sonuç üzere sunulmaktadır. Kelam konusu Doğu Kafkas Lisanları tezi, günümüzde Çeçenlerin Urartuca ve Urartuların ardılı olduğu ile ilgili birtakım bilgilerin verildiği haber, internet siteleri ve üretilen kitapların destek noktasını oluşturur.

Aynı biçimde bugün eski Urartu coğrafyasında en büyük etnik kimliği oluşturan Kürt halkı ile ilgili tarih yazımlarında vakit zaman Hurri ve Urartu ile ilgili hem dilsel hem de etnik ardıl göndermelerinin yapıldığı görülür. Lakin tıpkı coğrafyada yaşamış olmak ve her iki lisanda benzeri birkaç sözcük, tek başına etnik ve dilsel ardıllığı kanıtlamaya yetmez. Kuşkusuz Urartuca sözler günümüze ulaştı. Bu noktada bilhassa Ermenice-Urartuca ortak sözler ve etimolojileri üzerine çalışmalar yapıldı. Burada Ermenilerin MÖ. I. binin başlarındaki göçlerle Balkanlar üzerinden Anadolu’ya, oradan Urartu coğrafyasına geçen kabileler oldukları ile ilgili Sovyet bilim insanları I. M. Diakonoff ve B.B. Piotrovsky’nin savunduğu tez gündeme gelir. Bu teze, Ermenicenin Frigce üzere Trak lisanları ile yakınlığı ve kelam konusu tarihlerde batıdan doğuya hakikat yapılan Frig, Muşki göçleri destek gösterilmiştir. Buna nazaran Hurri-Urartu nüfusu, ülkelerine gelen Ermeni kabileleri ortasında asimile oldular. Bu da ödünç sözleri açıklar.

Urartu lisanı ve etnisitesi ile ilgili görüş ve teklifler kısaca böyle… Yaklaşık üç bin yıl evvel var olan meyyit bir lisanla ilgili bütün tez ve argümanların öncelikle bilimsel kriterleri karşılaması beklenir. Fakat günümüzde kitap, mecmua vs. yanında bilhassa internet, toplumsal medya üzere irtibat araçlarının da gelişmesi ile bir arada bilimsel desteği olmayan tezlerin çarçabuk dolanıma sokulduğunu görüyoruz. Kitleler bu savlar kaosunda karşılaştıkları her ifadeyi kesin bilimsel doğruymuş üzere kabullenebiliyor. Hele ki bunu bir uzman söylediğinde… Örneğin Türkiye’de meşhur bir tarih profesörünün Urartucanın Çeçence, Urartuların da Çeçenlerin ataları olduğu ile ilgili beyanları tekraren basına yansımıştır.

URARTUCA YAZILAN YAZITLAR

Urartu lisanı ile yazılmış birinci yazıtlar, MÖ 830 yıllarında Van’da Urartu krallık tahtında olan İšpuini periyodu ile başlar. Bu yazıtlarla birlikte güneydeki Asurluların MÖ 13. yüzyıldan itibaren tanımladığı Uratri/Uruatri/Nairi üzere isimlerin tersine Urartuların kendilerini Bianili olarak isimlendirdiği anlaşılmıştır. Burada KURBia=i=ni=li “Bia ülkesinin (insanları)” olarak çeviri edilebilir. Bu gerçekliğe karşın Urartulara daha evvelki çalışmalarda Vannic (Van Kökenli), Chaldisch (Haldiler) isimler verilmiş, en son da düşmanları Asurların hitabı olan “Urartu” tercih edilmiştir. Urartu Hükümdarı İšpuini’den sonra Urartu Krallığı’nın sonuna kadar Urartu lisanında çivi yazısı ile yazılmış çok sayıda evrak günümüze ulaştı. Tekrar de Urartuca bugün prestiji ile tam olarak çözülmüş, tüm gramer ve lisan özelliklerini bildiğimiz bir lisan değildir. Bugün elimizde yaklaşık 65 yılını Urartu yazıtlarına adayan İtalyan bilim insanı M. Salvini’nin hazırladığı bir seri halindeki yazıt korpusu (2008- 2018) bulunmaktadır.

Bu korpuslarda da görüleceği üzere çevirisini yaptığımız birçok Urartu yazıtı ne yazık ki birbirini tekrar eden yahut birebir mevzuları tıpkı kalıp sözcüklerle işleyen metinlerdir. Bu yazıtlar ekseriyetle ya askeri sefer ve yağmaları ya da kale üretimi, sulama kanalı, üzüm bağı, meyve bahçesi kurulması üzere bahislerin işlendiği ana kaya, dikili taş yahut yapılara ilişkin blok taşlar üzerine yazılmış kayıtlardır. Bunun yanında kilden yapılmış tablet ve bullalar, yeniden çoğunlukla bronzdan yapılmış takılar, at otomobil ve koşum modülleri, mobilya aksamları, savaş aletleri üzere çok farklı işlevlere sahip yüzlerce Urartu yazılı nesnesi bulunmuştur.

Bu kadar yazıta karşın Urartuca ile ilgili tabir yahut sözcük dağarcığımız birbirini tekrar eden kalıplaşmış sözlerden ötürü kısıtlıdır. Yeniden Urartu dini ritüellerini işleyen birçok yazıt, içeriğindeki manası bilinmeyen ve öteki lisanlarda yakın formu karşımıza çıkmayan sözlerden oluşur. Şayet modülleri da sayarsak yaklaşık 40’a yakın Urartu tabletinde geçen tabirlerin kıymetli bir kısmı manası bilinmeyen ya da birinci sefer karşılaşılan sözcüklerden oluşmaktadır. Urartuca denilince iki besbelli özelliği öne çıkar: Birincisi sondan eklemeli (agglutinative) bir lisan oluşu, başkası ise kısaca geçişli fiillerin özne ve obje ile ahengi biçimindeki ergatif (ergative) yapısıdır.

Yukarıdaki lisan özelliklerine nazaran Urartucaya en yakın lisan Hurricedir. Bu yakınlık Urartular ile Hurrilerin ortak anayurt ve atalara sahip ve hatta tıpkı göç rotalarını izleyip Mezopotamya’ya kadar indiklerine dair görüşlerin ortaya atılmasına yol açmıştır. Kendileri ile ilgili birinci bilgilere MÖ 2350’lerden sonraki Akad evraklarında rastladığımız Hurriler bilhassa Kuzey Mezopotamya, Anadolu ve Suriye’de yerleşim, din ve kültürel açıdan güçlü izler bıraktılar. Hurrilerin Mezopotamya’ya gelişi daha çok Kafkasya’dan Doğu Akdeniz’e uzanan MÖ 4. bin yıldaki Erken Tunç Çağı Kura-Aras kültürü ve yayılımı ile ilişkilendirilmiştir. Aslında şu an için köken probleminin netleştiği söylenemez. Hurrilerin de homojen bir halktan oluşmadığı, en azından yazıtlara yansıyan farklı diyalektlerden anlaşılmaktadır. Ayrıyeten MÖ I. binyıl ile birlikte birçoklarının kral/yönetici isminden Hurriceye yakın lisanlar konuştukları iddia edilen Šubria (Yukarı Dicle Havzası), Kumme (Habur Suyunun kaynakları), Alzi (Yukarı Fırat), Diauehi (Erzurum-Horasan hattı) Urartu’nun komşusu ve çağdaşı topluluklardı. Bu bölgesel oluşum ve toplulukların halkları ile yönetici aile/klanlarının tıpkı lisanı ve kültürü paylaşan beşerler olup olmadıklarını bilmiyoruz. Birebir durum Urartu için de geçerlidir.

Aslında Urartu coğrafyasının farklı halklardan oluştuğunu yazıtlardaki onlarca yer ve halk isimlerinden biliyoruz. Ermenice-Urartuca ortak sözlerin varlığı tıpkı devirdeki birlikte ömür ve etkileşimin bir sonucu olmalıdır. Kaldı ki Ermenilerden birinci kelam eden Pers Hükümdarı I. Darius (MÖ 549 -MÖ 485) kayıtları ile Urartu’nun tarih sahnesinden çekildiği MÖ 600’lu yılların sonları ortasında uzun bir vakit dilimi de yoktur. Urartu ülkesinin nüfusu yalnızca yerli halklardan da oluşmuyordu. Hakikaten Urartu hükümdarları askeri seferler sonucunda farklı ülkelerden on binlerce insanı mecburî göç ile Urartu merkezlerine sürmüştür. Böylelikle etnisite, lisan ve din olarak farklı toplulukların bir ortada yaşamış olduğu sonucuna ulaşmaktayız. Urartu Krallığı’nın resmi siyasetinin, hatta dininin de buna nazaran şekillendiğini biliyoruz. Urartu krallık dini birçok mahallî tanrı-tanrıça, kutsal yeri içine almıştır. Yeniden inanç farklılığı açısından hem yakarak gömme (kremasyon) hem de ceset gömü (inhumasyon) geleneğini birebir Urartu Nekropolü’nde görmek mümkündür.

URARTULARIN KÖKENİ NEDİR?

Bu farklı etnik-dini ögelerden oluşan Urartu Krallığı’nda idare monarşisi ve onların ilişkin oldukları klanın kökeni sorgulanabilir. Örneğin yazıtlarında Urartucaya, İlah Haldi ve Biainili isimlerine birinci rastladığımız Kral İşpuini ve ailesi/ uzunluğu sanki bir yerden mi Van’a geldi? Ya da Van Havzası’nın yerli halkından mıydı? Orta Asur yazıtları sayıları yüzlere çıkan Uruatri/Nairi ülke ve kabilelerinden MÖ 1250’li yıllardan itibaren kelam etmeye başladılar. Bu da zati bölgenin çoklu etnik yapısını kanıtlamaktadır. Urartular ya da Biainililer de bu etnik kümelerden biri olabilir. Bunun yanında çok kesimli bir coğrafyayı birleştiren Urartu Hanedanlığı lokal kabile yöneticiliğini aşmış farklı kodlara sahiptiler. Örneğin Kral İşpuini ile birlikte din bağlamında büyük bir ihtilal yapılıyor. Kutsal kenti Irak Kürdistan’ında, Zagros Dağları üzerindeki Muşaşir olan İlah Haldi, Urartu dininin ve devlet ideolojisinin temel figürü yapılmıştır. Ayrıyeten Urartu Krallığı, saray düzeni-unvanları, yeni merkezler kurma, seferler, yazı geleneği bahislerinde kendine has istikametleri ile birlikte güneydeki Asur’un bölgedeki taklitçisidir. Elbette bu tespitler de tek başına Urartu krallık monarşisinin güney kökenli olduğunu kanıtlamaz.

Urartularla ilgili birçok bahis üzere lisanları ve kökenleri ile ilgili tartışmalar da uzun mühlet devam edeceğe emsal. Bu bilimsel keşif ve tespitlere her gün yenilerinin ekleneceği unutulmamalıdır. Elbette bir halk ortadan yok olmadı lakin Urartuları illaki günümüz lisan yahut halklarından biri ile ilişkilendirme teşebbüsleri kâfi bilimsel datalarla desteklenmedikçe kabul edilemez. Asimile olan etnik kümeler başka baskın halklara karışıyor ve kayıp lisanlarına dair sözleri bu yeni lisanlarda yakalayabiliyoruz. Ayrıyeten yeryüzündeki, hele Önasya üzere bir coğrafyada yaşayan insanların ziyadesiyle iç içe girdiğini hesaba katarsak Urartu için fazla uzağa gitmeye de gerek yok. Vilayetle Urartuları görmek istiyorsak tahminen de onları, bugün eski Urartu coğrafyasında yaşayan halklar ortasında aramamız gerekiyor; Urartular üzere konutunu taş temelli kerpiç duvarlı ve ahşap hatılla yapan köylü de, iğle yün eğiren bayan da, dereden kopardığı suyu kanallarla tarlasına ulaştıran çiftçi de kışlık zahiresini küplerle depolayan bölge insanları arasında…

*Heidelberg Universität, Institut für Ur- und Frühgeschichte und Vorderasiatische Archäologie (IIE SRF Fellowship)
*Mardin Artuklu Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et