Urartu’nun kutsal kenti Muşaşir: Bir yağmadan geriye kalanlar

Rıfat Kuvanç*

Eski Mezopotamya ve Yakındoğu tarihinde tapınak yağmalarının tarihi, Sümer kent devletlerinin başlangıç devirlerine kadar uzanır. En erken datalar, tapınaklar yağmalanırken, bazen ilahları temsil eden sembol ve heykellerin yağmalayan güç tarafından himaye altına alındığını gösterir. Bunun temel hedefi, düşman devletin yahut kültürün beslendiği temel pahaları sembolik olarak yok etmek, bir nevi aşağılamak, onları ilahlarının gücünden yoksun bırakmaktı. Misal yaklaşımlar hem devletlerin siyasetlerinde hem de kimi mitolojik anlatımlarda da yansımalarını bulur. Örneğin Persler’in Yunan tapınaklarını sistematik olarak yok etmelerinde yahut Didim Apollon Tapınağı’ndan ilah heykelini Ekbatana’ya taşımalarında benzeri gayeleri görebiliriz. Tekrar Troya Savaşı anlatımlarında Athena Palladion olarak bilinen ilah heykelinin ele geçirilmesiyle Troya, hami yaradanından mahrum bırakılır ve savaş bu sayede kazanılır. Bir kültürün yahut bir kümenin dini sembollerine yönelik akınlar sayesinde o gücü yok etme siyasetinin en bilinen örneği ise Asurluların Muşaşir Tapınağı yağmasıdır.

ZAGROS DAĞLARI’NIN RABBİ HALDİ’NİN KUTSAL KENTİ MUŞAŞİR

MÖ 2. binyılın sonlarına ilişkin Asur metinleri Muşaşir tabirine ait en erken referansları içerir. I. Tiglatpileser devrine ilişkin yazılı kaynaklarda geçen Muşru sözü bu kentin en erken isimlendirmesi olarak kıymetlendirilir. MÖ 9. yüzyıla kadar farklı Asur hükümdarlarının metinlerinde ismi geçen Muşaşir kentine ait en besbelli referans ise II. Assurnasirpal’in ünlü Ziyafet Steli’nde geçer. Kelam konusu stelde, hükümdarın Kalhu’da (bugünkü Nimrud) inşa ettirdiği yeni imparatorluk sarayının açılışındaki ziyafet merasimlerine davet edilenler ortasında Muşaşir kentinin yöneticileri de yer alır. Bu metinler Muşaşir’in I. binyılın başlarından itibaren değerli bir bölge olduğunu açıkça gösterir. Muşaşir kentini ön plana çıkaran en kıymetli özelliği ise İlah Haldi’nin tapınım merkezi olmasıdır. Ulusal ilah Haldi, Urartuların MÖ 850’li yıllardaki kuruluşu öncesinde, Zagros Dağları’nda mahallî bir ilah olarak tapınım görüyordu. Lokal olarak evvel Zagroslar’da tapınım gören İlah Haldi, Urartu’ların kuruluşu ile birlikte çok daha geniş alanlarda tapınım görmeye başlar ve devlet dininin de merkezinde konumlanan bir yapıya bürünür. Hakikaten MÖ 8-7. yüzyıla tarihlenen Bukan stelinde Aramice olarak Haldi’nin isminin geçmesi Haldi’nin Mannaların da baş ilahı olduğunu gösterir. Haldi’nin Urartu panteonunda birinci sırada yer alma süreci, İşpuini ve oğlu Minua’nın ortak krallık devrinde gerçekleşir. Krallığın başşehri Tuşpa’daki Meher Kapı yazıtı bunun birinci olarak ilan edildiği anıttır. Urartulardan günümüze kalan çok sayıdaki tapınak yapısı, çivi yazıtları ve İlah Haldi’nin ismine ithaf edilen metal eserler İlah Haldi kültünün büsbütün Urartu dinini şekillendirdiğini gösterir. Bütün kült merasimlerinin, askeri faaliyetlerin İlah Haldi kültü temelinde geliştiğini söyleyebiliriz. Hakikaten yeniden Muşaşir yakınlarında tespit edilen Kelişin ve Topzawa stelleri, Urartu hükümdarlarının taç giyme merasimlerinin de Muşaşir Tapınağı’nda İlah Haldi’nin huzurunda gerçekleştiğini gösterir. Bu da bize Muşaşir’in, krallığın hem dini hem de hükümdarı faaliyetlerinin yasallaştırıldığı temel merkez olduğunu gösteriyor. Hakikaten Mirjo Salvini ile Paul Zimansky, kurucu hanedanın Muşaşir’den Tuşpa’ya göçmüş olduğunu öne sürer.

DİCLE SULARINA GÖMÜLEN KHORSABAD KABARTMALARI

Fransız ressam Eugène Flandin, 1844 yılında, devrin Musul Konsolosu ve Mezopotamya arkeolojisinin bir manada kurucusu olan Paul Emil Botta’ya eşlik etmek üzere Khorsabad’taki kazılara katılır. Hafriyatı yapılan anıtsal kent Asur İmparatorluğu’nun güçlü hükümdarlarından II. Sargon’un inşa ettirdiği bugünkü Musul Kenti’nin 15 km kuzeydoğusundaki başşehir Dur-Şarrukin’dir (Sargon Kalesi). Lakin o devir, hafriyatı yapılan bu kentin Asur İmparatorluğu’nun başkentlerinden Ninive (Akadça: Ninua) olduğu düşünülür ve daha sonra bu hafriyatlar kazara Ninive’nin kalıntıları olarak yayınlanır. Khorsabad hafriyatları; Mezopotamya ve eski Yakındoğu arkeolojisi açısından çok değerli olmasının yanı sıra Urartu arkeolojisi açısından da kıymetli sonuçlar ortaya koyar. Gerçekten buradaki hafriyat çalışmaları ile ortaya çıkarılan saray kabartmaları, II. Sargon’un, ünlü 8. seferinin detaylarını içeren İlah Asur’a hitaplı mektubunda da söz ettiği üzere, İlah Haldi Tapınağı’nın yağmasını tasvir eden kabartmaları da içeriyordu. Kelam konusu kabartmalar ne yazık ki Louvre Müzesi’ne taşınmak üzere götürülürken, Dicle Nehri’nin sularına gömüldü. Bu kabartmalardan yalnızca küçük bir kesim günümüzde Louvre Müzesi’ne ulaşabildi. Dicle’nin sularına gömülmüş olan kabartmaların Urartu arkeolojisi açısından kıymetli olan tarafı ise Haldi Tapınağı’nın Flandin tarafından çizilmiş detaylı bir çizimi ve kabaca çizilmiş bir taslağıydı. Hakikaten bu çizimler, Urartular’ın ulusal rabbi Haldi’nin tapınım merkezinin birinci ve tek tasvirini bizlere sunar.

KUTSAL KENT MUŞAŞİR NEREDE?

Urartuların Arkasını, Asurluların ise Muşaşir olarak isimlendirdikleri bu kutsal kentin arkeolojik olarak yeri günümüze kadar tespit edilemedi. Arkeolojik ve dilbilimsel bilgiler doğrultusunda Muşaşir kentinin, Asur ile Urartu ortasında kalan ve her iki güç tarafından kontrolü tam olarak sağlanamayan Kumme, Ukku, Hubiškia üzere Hurri Krallıklarının lokalize edildiği Kuzey Irak Bölgesi’nde Dicle Irmağı ile Zap Suyu ortasında kalan dağlık bölgede olduğunu anlıyoruz. Günümüz İranIrak hududunda yer alan Mudjesir isimli köyün bilhassa isim benzerliğinden ötürü bu kentin kalıntılarını barındırmış olabileceği ise birinci olarak 20. yüzyılın başlarında Lehmann-Haupt tarafından ileri sürüldü. 1970’li yılların başında, bu kere Boehmer, bu köyden ele geçen birtakım heykeller ışığında Muşaşir kentinin bu bölgede olma ihtimalini açıkça tabir etti.

Bu kutsal kenti Türkiye’nin güneydoğu coğrafyasında tespit etmeyi amaçlayan Veli Sevin başkanlığındaki bir takım tarafından Yüksekova’da (Gever) gerçekleştirilen bir proje de istenilen sonuçları vermedi. Buna rağmen son periyotlarda Dilshad Zauma’nın önderlik ettiği bir takım tarafından Mudsejir Köyü ve yakın etrafında yapılan çalışmalarda ele geçen birtakım sütun altlıkları ve yeni heykellerde Muşaşir kentinin burada olabileceğine ait kıymetli kalıntılar olarak değerlendirilmiştir. Tıpkı formda Amerikalı uzmanlardan oluşan bir heyet, Muşaşir kenti ve Haldi Tapınağı’nı bulmak emeliyle Irak’ın Revanduz Bölgesi’nde Gund-i Topzawa Doruğu ve Gird-i Dasht Tepesi’nde hafriyat çalışmaları başlattı. Sözkonusu çalışmaların umut verici olduğu tabir edilmiş olsa da bu çalışmalar da Muşaşir kentinin tespitini şimdi mümkün kılamadı.

MUŞAŞİR HÜKÜMDARI URZANA VE İKİ GÜÇ ORTASINDA İSTİKRAR POLİTİKASI

Muşaşir’deki Haldi Tapınağı yalnızca Urartular tarafından değil Asurlular tarafından da kutsal bir merkez olarak kabul görmekteydi. Hakikaten II. Sargon ünlü 8. seferine çıkmadan evvel, Muşaşir’in yöneticisi olan Urzana’nın Asur İmparatorluğu’na yazdığı bir mektupta, farklı vakitlerde hem Asur hükümdarı Sargon’un hem de Urartu hükümdarı I. Rusa’nın Muşaşir’i ziyaret ettiğinden bahseder.

Muşaşir’in bu pozisyonu Sargon’un 8. seferinde gerçekleşen tapınak yağmasına kadar devam eder. Muşaşir, Urartu Krallığı’nın kurulmuş olduğu merkezi Van Bölgesi’nin dışında ancak kıymetli ölçüde Urartu tesirinde olan bir merkezdi. Bunun yanı sıra tekrar Asur İmparatorluğu’nun da kuzeydoğusunda ve basitçe denetim edilebilecek bir bölgede değildi. Her iki gücün de kıymetli bir çekişme alanında olması bu kentin politik atılımlarını Urartu ve Asur’un ortasındaki çatışmalar doğrultusunda şekillendirmesini mecburî kılmıştı. Aslında bu istikrar siyaseti, Muşaşir Hükümdarı Urzana’ya ilişkin silindir bir mühür üzerindeki iki deve kuşunun boğazını tutan kanatlı bir cin tasvirinin sembolik anlatımında da karşımıza çıkar. Lakin MÖ 714 yılındaki yağma hem Muşaşir kentinin hem de Urzana’nın sonunu getirir.

URARTU HAKKINDA BİLGİ TOPLAYAN ASUR HABER ALMA SERVİSİ

Dönemin en büyük emperyalist ve yağmacı gücü olan Asur İmparatorluğu, ele geçirdiği bölgeleri yağmalamakla yetinmeyip, halkları toplu olarak göç ettiren, onları ağır vergiler aracılığıyla ekonomik olarak tüketen bir güçtü. Bu siyasetini bilhassa Kuzeybatı İran, Üst Dicle ve Levant Bölgesi’nde bariz olarak uygulamıştı. Asur yazılı kaynakları, bölgeleri denetim altına alarak kendine bağımlı kılmanın yanında, Asur İmparatorluğu’nun hayli âlâ çalışan bir casus ağına sahip olduğunu gösteriyor. Sargon’dan sonra ülkenin başına geçecek olan veliaht prens Sanherib’e bağlı haber alma servisinin Urartu faaliyetleri hakkındaki raporları bunun en somut ispatları olarak karşımıza çıkar. MÖ 8. yüzyılın sonları Urartular için epeyce sorunlu devirlerin yaşandığı bir süreçtir. Bu periyotta ülkenin başında I. Rusa vardır. I. Rusa’nın büyük bir mağlubiyetle ayrıldığı Asur seferinden evvel daha çok Urartu’nun kuzey topraklarında Sevan Gölü ve etrafında askeri faaliyetlerde bulunduğunu biliyoruz. Yeniden Transkafkasya’dan geldikleri bilinen Kimmerler, Urartular için değerli bir sorundu. Hakikaten Asur casus mektupları, Kimmerlerin Urartular için önemli bir tehlike olduğunu ve Urartu ordusunu hezimete uğrattıklarını rapor eder. Kimmer atakları ile zayıflayan Urartu güçleri üzerine Sargon’un 8. seferini planlamış olduğunu söyleyebiliriz.

ASUR HÜKÜMDARI SARGON’UN İLAH ASUR’A MEKTUBU VE 8’İNCİ SEFERİ

Bugüne kadar, Asur hükümdarları II. Sargon, IV. Salmanassar ve Esarhaddon tarafından ilahlara hitap eden 3 adet tablet tespit edildi. Bunlardan birisi günümüzde Louvre Müzesi’nde yer alan ve Sargon tarafından İlah Assur’a hitaben yazılmış olan tablettir. MÖ 714 yılında yazılmış olan bu tablet, Sargon’un Urartu’yu yok etmeyi amaçlayan 8. seferini anlatır.

Tabletin tespit edildiği 20. yüzyılın başlarından itibaren çok sayıda bilim insanı II. Sargon’un sefer güzergahını hem arkeolojik datalar hem de tablette geçen yer isimleri ışığında tanım etmeye çalıştı. Bu uğraşlar, Sargon’un Kuzeybatı İran üzerinden Urartu Krallığı’nın başşehri Tuşpa’ya devam eden farklı rotaları gündeme getirdi. Muscarella, Levine ve Salvini’nin ortaklaştığı rota, Urmiye Gölü’nün batısından Tuşpa’ya ulaşır. Urmiye Gölü’nün doğusundan ve Sahend Dağı etrafından devam eden bir öteki rota ise Reade, Liebig, Zimansky,Lanfranchi, Radner, Fuchs ve Kroll tarafından desteklenmiştir.

HALDİ TAPINAĞI’NIN YAĞMASI

Asur Hükümdarı Sargon’un kutsal Muşaşir kentini gaye almasının ardındaki sebep, Muşaşir hükümdarı Urzana’nın Asur’a sadık kalmadığı 430 satırlık tabletin 309- 313. satırlarında açıkça yazılmıştır. Sargon bu satırlarda, Rusa önderliğindeki Urartu ordusuna karşı kazanılan zaferden sonra dönüş seyahati sırasında Urzana’nın baş ilah Assur, Nabu ve Marduk’a karşı geldiğini belirtir. Urzana’nın kendi otoritesine isyan eden bir dağlı olduğu ve armağanlar ile huzuruna gelmeyerek ayaklarını öpmediğini, bundan ötürü onun sarayı ile Haldi Tapınağı’nı yağmaladığını söz eder. Tabletin kıymetli bir kısmında Haldi Tapınağı’ndan yağmalanan ganimetler listelenmiştir. Kıymetli taşlardan altın ve gümüş kaplara, tekrar altın ve gümüş kakmalı mobilyalardan aslan başlı kalkanlar, kazanlar ve ilah heykellerine kadar çok sayıdaki eşya tablette ayrıntılı olarak listelenir. Bunların içinde birtakım eşyaların tarifi yapılırken farklı ülkeler ile komşu bölgelere ilişkin olduğu da bilhassa vurgulanır. Örneğin, “Habhu topraklarından kırmızı yünden giysiler” ile bilhassa “Tabal diyarından altın kulplu kâseler” eşyaların üretildiği bölgelerle birlikte söz edilmiştir. Bilhassa Klasik Çağlar’ın Kapadokya’sı olarak bilinen Tabal Ülkesi’nden (Kayseri ile Niğde ve yakın çevresi) dahi ikramların varlığı, Muşaşir’in ne kadar kıymetli bir kült merkezi olduğunu göstermesi açısından da kıymetlidir.

Sargon’un İlah Assur’a yazdığı tablette detaylı olarak geçen bu yıkımın görsel anlatımı ise Flandin tarafından çizilmiş olan Khorsabad kabartmasında karşılık bulur. Sahnenin ortasında yüksek bir podyum üzerinde yükselen, ortasında düz bir kapı ile betimlenmiş, duvar çıkıntıları ile gösterilen Haldi Tapınağı yer alır. Tapınağın üst örtüsü, üçgen alınlıklı ve kırma çatılı olarak tasvir edilmiştir. En dorukta ise akroter (çatı süsü) olarak bir mızrak yer alır. Cepheden betimlenmiş tapınağın çatısında ellerinde yağmalanan tapınak ganimetlerini taşıyan Asur askerleri vardır. Tapınağın sağında ve solunda ise muhtemelen Urzana’nın sarayı ile dağlar üzerinde yükselen Muşaşir tasvirini görüyoruz. Bir dağ üzerinde yükselen kentin üstünde ise yağmalanan ganimeti listeleyen Asur saymanı ile iki yardımcısı sahneyi tamamlar. Haldi Tapınağı’nın yağmasını tasvir eden bu kabartmanın devamı niteliğindeki bir başka sahnede ise sırtlarında taşıdıkları eşyalar ile Asur askerleri ve ganimetlerin tartısını ölçen iki Asur memuru yer alır. Bu kabartmanın en farklı ve dikkat alımlı sahnesi ise ellerindeki baltalar ile sakallı bir heykeli parçalayan Asur askerleridir. Buna rağmen her iki sahnede Asurlular’ın ilah tasvirlerine ziyan verdiğine ait bir ayrıntının olmadığını söylemeliyiz.

Sonuç prestiji ile II. Sargon MÖ 8. yüzyılın sonlarında Urmiye Gölü’nün güneybatısında, günümüz Kuzey Irak coğrafyasında daha fazla görünmeye başlayan Urartu Krallığı’na son vermek hedefiyle büyük bir askeri sefer planlar. I. Rusa önderliğindeki Urartu güçlerine son verdikten sonra Haldi’nin kutsal merkezi Muşaşir Tapınağı’nı yağmalayarak Urartular’ı ilahi güçlerinden mahrum bırakmayı amaçlar. Hem Sargon tableti hem de Khorsabad saray kabartmaları Sargon’un bu hedefine ulaştığını yazılı ve görsel olarak gösterse de, farklı yazılı bilgiler Sargon’un istediğini tam olarak elde edemediğini ortaya koyar. Hakikaten yazılı datalar, Sargon yağmasından sonra Muşaşir’in Urartular tarafından tekrar bir kült merkezine dönüştürüldüğünü ve burada Urartu valileri tarafından ibadetlerin yapıldığını gösteriyor. Dicle Nehri’nin sularına gömülen kabartmalar, kabartmalardan günümüze kalan tartışmalı çizimler ile Asur ve Urartu yazıtları, Zagroslardaki bir Demir Çağ kült merkezi hakkında fikir edinmemizi sağlıyor. Bir vakitler Haldi’nin ibadet merkezi olarak hükümdarların ve bölge halklarının ziyaret ettiği tapınak ile ilgili tartışmalar ve sorular lakin Muşaşir kentinin kalıntılarının tespiti ile cevaplanacak görünüyor.

*Iğdır Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü

Bir yanıt yazın Yanıtı iptal et